Batalion Celny nr 20 w Konarzynach

Baon Celny Nr 20 (20BC) sformowany został razem z baonami o numeracji od 1 do 21 na mocy rozkazu Ministerstwa Spraw Wojskowych z 24.02. (03) 1921 roku. powstał on na bazie 2/VIII Baonu Wartowniczego, który jako jednostka ochrony granicy istniał od 1919 roku i funkcjonował w strukturze Okręgu Generalnego „Toruń”. Zgodnie z rozkazem datowanym na dzień 21 marca 1921 roku. Baonowi Celnemu nr 20 przypadł odcinek graniczny E o długości 113 km, biegnący od szosy Lipnica – Bytów do styku granic Dowództwa Okręgu Generalnego (DOGen.) „Pomorze” z DOGen. „Poznań”. Siedzibą jego sztabu zostały Chojnice. Ze względu na niskie stany baon otrzymał polecenie objęcia pierwszej części nakazanego odcinka, tj. od szosy Bytów – Lipnica do szosy Konarzyny Wielkie – Sampohl [Sąpolno]. Drugą część do czasu przybycia uzupełnienia do batalionu ochraniać miał Baon III/ 66 pułku piechoty (pp). Baon I/66 pp z siedzibą w Brusach, po przekazaniu
pierwszego odcinka dla Baonu Celnego nr 20, powrócić miał transportem kolejowym przez Toruń do 66 pp. Niedługo po tym w wyniku likwidacji chroniącego granicę Baonu Wartowniczego 3/VIII z 66 kaszubskiego pułku piechoty i otrzymaniu stąd uzupełnienia w postaci 110 żołnierzy i podoficerów
Baon Celny nr 20 otrzymał rozkaz zredagowany w dniu 24 kwietnia 1921 roku, nakazujący mu objęcie odcinka od szosy Sampohl – Konarzyny Wielkie do styku granic DOGen. „Pomorze” i DOGen. „Poznań”, a więc odcinka dotychczas strzeżonego przez III Baon 66 pp. Termin wykonania zadania wyznaczono na 30 kwietnia 1921 roku, przy czym Baon Celny nr 20 miał otrzymać do pierwszych dni maja uzupełnienie w liczbie 250–300 żołnierzy z Dywizji Syberyjskiej. Tym samym rejon służbowej odpowiedzialności dla tego baonu obejmował odcinek granicy od Prądzony1 do Walentynowa. Jego sąsiadem był kościerski Batalion Celny Nr 3 (od Prądzony do Bożegopola).
Wspomniana dyslokacja dla Baonu Celnego nr 20 wywołała pewne zamieszanie, gdyż w jego ramach funkcjonowały dwie kompanie o numerze dwa – pierwsza konarzyńska 2 kompania 20 BC, a druga 2 kompania Batalionu Celnego nr 15. Ponieważ w rejonie północnym borykano się z działalnością zorganizowanych i uzbrojonych band, postanowiono do czasu uzupełnienia nie robić roszad. Etat dowództwa batalionu przewidywał stanowiska dla: dowódcy baonu (oficer sztabu); adiutanta (porucznik, podporucznik); oficera do zleceń broni, oświaty (por., ppor.); oficera prowiantowego; oficera gospodarczego; oficera sanitarnego; podoficera prowiantowego; podoficera magazynowego; pisarzy (dwóch sierżantów sztabowych i 4 podoficerów lub szeregowych); rusznikarza; kucharza; podoficera weterynaryjnego; kowala; sanitariuszy (dwóch podoficerów i dwóch szeregowych); telefonistów (sierż sztab. oraz dwóch podoficerów sztabowych i dwóch szer.); żołnierzy taborowych
(5). Ogólnie etat przewidywał sześciu oficerów, 32 szeregowych, trzy konie wierzchowe, trzy taborowe, dwa wozy i jedna bryczka. Siedziba dowództwa znajdowała się na ulicy Koszarowej 4. Ponadto istniał pluton szkolny, który zakwaterowany był w miejscowym domu poprawczym, był też oddział sztabowy, stajnie ulokowano na placu św. Jerzego (na posesji wchodzącej w skład restauracji Jażdżewski), a batalionowa centrala telefoniczna mieściła się na placu św. Jerzego nr 4. W batalionie działała służba medyczna, w której lekarzami byli: porucznik doktor Robert Landes (urodzony 25 września 1892 roku) skierowany tu z obozu jenieckiego w Tucholi na podstawie rozkazu Dow. Okr.
Gen. „Pomorze” z dnia 10 stycznia 1921 roku i pod koniec istnienia batalionu obowiązki te objął miejscowy lekarz porucznik/kapitan doktor Jan Łukowicz. Dowódcy baonu podlegały cztery kompanie: Kompania I (1 kompania) w Brzeźnie (dowódca porucznik Bronisław Sarnowski urodzony 16 czerwca 1896 roku; przybył z 64 pp. – rozkaz z dnia 23 marca 1921 roku; odszedł
na własną prośbę – rozkaz z 2 listopada 1921 roku do 66 pp); Kompania II (2 kompania) w Nowej Karczmie, potem w Konarzynach, a później w Charzykowach; Kompania III (3 kompania) w Charzykowach, później Kompania III (3 kompania) miała sztab w Sypniewie; Kompania IV (4 kompania) w Lutowie, a później sztab Kompanii IV (4 kompanii) mieścił się w Jerzmionkach. Baon Celny nr 20 w swojej krótkiej historii miał dwóch dowódców. Pierwszym był major Wincenty Kwieciński urodzony 05 listopada 1882 roku, który zweryfikowany został pozytywnie 15 lipca 1920 roku. Przydzielony został do grupy generała Jędrzejewskiego. W Chojnicach znalazł się z polecenia Ministerstwa Spraw Wojskowch (MSW). Drugim dowódcą był major Eugeniusz Odrowąż‑Sypniewski urodzony 14 listopada 1883 roku. Do baonu przeszedł z Głównej Komendy Baonów Celnych i w lutym 1922 roku stał na czele zespołu likwidacyjnego. Początkom działalności baonu towarzyszyła napięta atmosfera. Spodziewano się rozruchów, co zmusiło Dowództwo Syberyjskiej Dywizji Piechoty do wydania w dniu 24 maja 1921 roku rozkazu, by wszyscy oficerowie chodzili z bronią osobistą, a szeregowi z bronią boczną. W maju 1921 roku Ministerstwo Spraw Wojskowych sprecyzowało status oficerów baonów celnych. Oficerowie, mimo że służyli w baonach, przynależeli ewidencyjnie nadal do swoich jednostek macierzystych, co tłumaczy dużą rotację kadry dowódczej (np. na stanowisku dowódcy kompanii w Konarzynach – Charzykowach).
W ramach baonów możliwe były przenosiny, których dokonywać mogła Główna Komenda Baonów Celnych (GKBC), jednak o swojej decyzji musiała niezwłocznie powiadomić jednostkę macierzystą. Przeniesienie z oddziału macierzystego do drugiego mogło odbyć się jedynie za zgodą Ministerstwa Spraw Wojskowych. Oficerów nie nadających się do służby granicznej GKBC kierowała wprost do oddziałów macierzystych. W Chojnicach, spodziewając się zamieszek, 28 czerwca 1921 roku nakazano od godziny 5.00 dnia 29 czerwca 1921 roku być w pogotowiu. Rozkaz dotyczył Baonu Celnego nr 20, plutonu żandarmerii i szwadronu zapasowego 4 pułku ułanów. Wszystkim żołnierzom wydano amunicję na jeden dzień walki. Oficerowie mieli mieć przy sobie broń krótką i po capstrzyku przebywać w koszarach. Oficer inspekcyjny oraz po jednym oficerze z wspomnianych
pododdziałów winni być w każdej chwili gotowi do działania, natomiast szwadron 4 pułku ułanów miał wysłać pięciu łączników konnych do dowództwa garnizonu. Na szczęście, wszystko skończyło się na strachu. 2 kompania Batalionu Celnego nr 20 Za pierwsze miejsce postoju tej kompanii uważana jest m. Nowa Karczma i nie wydaje się to być błędem, gdyż zachował się dokument – meldunek dowódcy kompanii z 7 kwietnia 1921 roku mówiący o tym, że odcinek od Nowej Karczmy do Wierzchocin (obecnie Wierzchocina) został przyjęty razem z trzema wartowniami, które były w dobrym stanie; znajdowały się w nich sprawne kotły do przyrządzania posiłków. W Nowej Karczmie zorganizowano sztab, izbę chorych, kuchnię i wartownię. Początkowo warunki były ciężkie, brakowało stołów, łóżek, krzeseł oraz lamp naftowych. Organizacja kompanii wyglądała następująco: I Placówka Wierzchocin (Wierzchocina) – w składzie 2 podoficerów i 15 szeregowych (2/15); II Placówka Kobyla Góra – w składzie 1 podoficer i 15 szeregowych (1/15); III Placówka Kiełpin – w składzie: 1 podoficer, 10 szeregowych (1/10); sztab kompanii Nowa Karczma – 1 chorąży, 6 podoficerów i 15 szeregowych. W dniu 4 maja 1921 roku nastąpiła dyslokacja sztabu 2 kompanii do Konarzyn. Zadecydowano o tym ze względu na istniejące tu połączenie telefoniczne. Bytność sztabu kompanii w Konarzynach nie była jednak długa. W chwili organizacji baonu celnego etat jego kompanii obejmował następujące stanowiska: dowódca kompanii (kapitan, porucznik); oficerowie młodsi (porucznik, podporucznik, chorąży); dwóch sierżantów; sierżant sztabowy; trzech plutonowych; dziewięciu kaprali; podoficer prowiantowy; podoficer sanitarny; 30 szeregowych służby stałej i 101 z poboru; pisarz – podoficer; dwóch szewców, krawiec, sześciu żołnierzy taborowych; pięciu kucharzy; dwóch telefonistów. Razem etat przewidywał trzech oficerów, 169 podoficerów i szeregowych , a wyposażenie: cztery konie wierzchnie, sześć koni taborowych i trzy wozy. Zaplanowanych zestawień stanów etatowych nigdy nie osiągnięto.
Problemy organizacyjne i delokalizacyjne
Stan i organizacja 2 kompanii w dniu 5 maja 1921 roku:
Placówka I Kobyla Góra 1/10,
Placówka II Kiełpin 1/10,
Placówka III Żychce 1/11,
Placówka IV Konarzyny 1/12 (pod koniec maja stosowano Konarzyny),
Placówka V Ciecholewo 1/10,
Placówka VI Babilon 1/10.
Sztab kompanii mieścił się w Konarzynach 6/7.
Razem w kompanii było 12 podoficerów i 70 szeregowych, którymi dowodził chorąży Roman Kremp. Placówki Nowa Karczma i Kobyla Góra zostały podporządkowane dowódcy 1 kompanii w Brzeźnie Szlacheckim.
Stan i organizacja 2 kompanii w lipcu 1921 roku:
Placówka I Kiełpin 0/18,
Placówka II Żychce 0/10,
Placówka III Konarzyny 0/15,
Placówka IV Ciecholewo 0/16,
Placówka V Babilon 0/11.
Sztab kompanii mieścił się w Konarzynach i liczył dwóch żołnierzy zawodowych i 13 żołnierzy z poboru. Wg stanu na dzień 1 lipca 1921 roku w kompanii służyło dwóch żołnierzy zawodowych i 83 z poboru. Dowódcą kompanii był porucznik Edmund Kostrzewski (urodzony 3 listopada 1892 roku), który do WP został przyjęty po weryfikacji dekretem z 21 grudnia 1920 roku. Do Konarzyn trafił z Baonu Celnego nr 11 z Warszawy na podstawie rozkazu Komendy Baonów Celnych z dnia 23 maja 1921 roku. Niemal zaraz po objęciu obowiązków zabrał się za dyscyplinowanie pododdziału, ujawniając przy tym rażące nieprawidłowości swego poprzednika. Doprowadził do kilku
aresztowań, co zakończyło się wyrokami sądowymi. Porucznik Kostrzewski nie dowodził długo, ale pozostawił po sobie liczne protokoły przesłuchań żołnierzy i rygorystycznych rozkazów. Dowódcą batalionu był major Wincenty Kwieciński. W dniu 22 lipca 1921 roku zastępstwo dowódcy kompanii objął porucznik Józef Jarosz, który do 2 kompanii został przydzielony rozkazem dowódcy baonu. W tym też dniu podano, że strzyżenie będzie wykonywał szeregowy Skwarczyński maszynką nr 1. Strzyżenie miało kosztować 3 mk, a golenie 2 mk – razem 5 mk, które należało uiszczać przy wypłacaniu żołdu.
Stan kompanii na dzień 1 sierpnia 1921 roku:
Placówka I Żychce 0/11,
Placówka II Konarzyny 0/13,
Placówka III Ciecholewo 0/14,
Placówka IV Babilon 0/12.
Sztab kompanii Konarzyny: 11 szeregowych i 3 oficerów. Razem 3 oficerów i 61 szeregowych. Dowódcą kompanii był nadal porucznik Edmund Kostrzewski, a batalionu major Wincenty Kwieciński.
Stan kompanii na dzień 1 września 1921 roku:
Placówka I Żychce 0/10,
Placówka II Konarzyny 1/13,
Placówka III Ciecholewo 0/13,
Placówka IV Babilon 0/11.
Sztab kompanii mieścił się w Konarzynach w składzie: 1 oficer i 5 szeregowych. Razem stan osobowy kompanii wynosił 1 oficer na 52 żołnierzy. Dowódcą był porucznik Tadeusz Mazurek (urodzony 28 października 1895 roku), który został przydzielony do Konarzyn rozkazem Głównej
Komendy Baonów Celnych w Warszawie z dnia 1 sierpnia 1921 roku. Dowódcą batalionu nadal był major Wincenty Kwieciński.
Stan na dzień 30 września 1921 roku:
Placówka I Nowa Karczma 1 /18,
Placówka II Żychce -/12,Placówka III Konarzyny 1 chorąży /21,
Placówka IV Ciecholewy – /20,
Placówka V Babilon 1 /17,
Placówka VI Lesniczówka 0/23.
Razem kompania liczyła 3/ 137 żołnierzy.
Dowódcą kompanii był Lucjan Głodkowski (urodzony 27 października 1895 roku), który przyszedł z Baonu Celnego nr 21 – rozkazem z dnia 11 sierpnia 1921 roku. Od września dowódcą batalionu był major Eugeniusz Odrowąż Sypniewski. Głodkowski, oprócz pełnienia obowiązków dowódcy
kompanii, był dowódcą odcinka obejmującego Ciecholew, Babilon i Leśniczówkę. Odcinkiem obejmującym Żychce i Konarzyny dowodził chorąży Józef Bobrowski. Jego siedzibą były Konarzyny. Natomiast Kobyle Góry, Kiełpin i Nowa Karczma wchodziły w skład odcinka chorążego
Prądkowskiego.
Sztab kompanii mieścił się w Charzykowach, skąd do: Placówki I Nowa Karczma było 24 km, do Placówki II Żychce 20 km, Placówki III Konarzyny 17,5 km, Placówki IV Ciecholewo 14,5 km, Placówki V Babilon 11,5 km, a do Placówki VI Leśniczówka 3,5 km.
Stan na dzień 1 grudnia 1921 roku:
Placówka I Nowa Karczma 1/17,
Placówka II Żychce -/17,
Placówka III Konarzyny 2 chorążych /20,
Placówka IV Ciecholewy – /18,
Placówka V Babilon 1/19,
Placówka VI Lesniczówka 0/20.
Sztab kompanii Charzykowy 1/19. Razem 3/130.
Stan na dzień 24 grudnia 1921 roku:
Placówka I Nowa Karczma 2/13,
Placówka II Żychce 1/15,
Placówka III Konarzyny 2/17,
Placówka IV Babilon 0/19,
Placówka V Ciecholewo 1/14,
Placówka VI Leśniczówka 0/15.
Sztab kompanii w Charzykowych 2/14.Stan w styczniu 1922 roku:
Placówka I Nowa Karczma 0/20,
Placówka II Żychce -/20,
Placówka III Konarzyny 1/19,
Placówka IV Ciecholewo 0/19,
Placówka V Babilon 0/19,
Placówka VI Leśniczówka 0/20.
Sztab kompanii mieścił się w Charzykowach i liczył 1 oficera i 19 żołnierzy. Razem 3 /136. Dowódcą kompanii nadal był porucznik Głodkowski, a dowódcą batalionu major Odrowąż Sypniewski.

Na podstawie książki "Konarzyny. Nadgraniczna twierdza polskości". Krzysztof Tyborski, Andrzej Szutowicz. Gdynia 2017.

Krzysztof Tyborski

ktyborski@wp.pl